Aktualna, trudna sytuacja społeczno-polityczna pod względem obecnej wciąż pandemii Covid-19 i jej mutacji oraz trwającej od lutego b.r. wojny na Ukrainie stała się przyczynkiem do przeżywania przez dzieci i młodzież strachu, lęku, obawy, niepewności i troski o siebie i najbliższych. Są to emocje, których dzieci nie potrafią jeszcze odpowiednio nazwać i doświadczać bez uszczerbku na samopoczuciu. Im wrażliwsze dziecko tym trudniej mu znosić niepokój i zachować opanowanie bez nadmiernego zaangażowania emocjonalnego, co może prowadzić do złego samopoczucia, zakłócenia funkcjonowania w życiu codziennym, niedyspozycji psycho-społecznej, różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych, a w konsekwencji do depresji, którą należy rozumieć jako chorobę. Organem, który ulega procesowi chorobowemu jest w tym przypadku mózg, w którym powstają myśli, uczucia, nastroje i motywacja do działania. Zakłócenie tych funkcji prowadzi do różnych chorób, w tym także do depresji.

Depresja jest chorobą, która tak samo jak większość dolegliwości fizycznych wymaga leczenia, zaś nieleczona prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych (np. spadku odporności organizmu i podatności na inne schorzenia), społecznych (np. wycofania się z relacji z innymi ludźmi, utrata przyjaciół), czy szkolnych/zawodowych (np. niezdolność do nauki i pracy). Można powiedzieć, że nieleczona depresja jest chorobą śmiertelną. Osoby w niej pogrążone, nieotrzymujące pomocy przez dłuższy czas mogą rozwinąć myśli rezygnacyjne, zachowania autodestrukcyjne (samookaleczenia), a w efekcie nawet podejmować próby samobójcze.

Czy dziecko w depresji może być wesołe?

Często zdarza się, że dziecko w szkole nie przejawia zachowań, które byłby niepokojące dla nauczycieli. Jest radosne i bierze udział w działaniach grupy. Diagnoza wydana przez psychiatrę o depresji ucznia bywa dla pedagogów zaskoczeniem, gdyż nic w ich ocenie często nie wskazywało na jakieś problemy. Tak dziecko w depresji może okazywać pozytywne emocje i nie zdradzać oznak przeżywanych trudności. Często taka sytuacja, zachowanie sprawia mu trudność, bo stara się ukryć swoje problemy przed otoczeniem.

Depresja ma wiele twarzy. Różni ludzie, w zależności od wieku, płci, cech osobowości itp. przechodzą tę chorobę nieco inaczej, zwłaszcza dzieci. U jednych osób dominuje smutek i zniechęcenie, u innych drażliwość i złość, jeszcze inni ukrywają swoje samopoczucie pokazując otoczeniu, że są szczęśliwi i radośni, ponieważ depresja może przybierać także maskowaną formę. Istnieje jednak lista kryteriów diagnostycznych zawierających najczęstsze objawy, dzięki którym można postawić diagnozę tej choroby. Co ważne, diagnozę stawia zawsze lekarz psychiatra. Lekarz rodzinny, psycholog czy pedagog mogą jedynie przypuszczać, że u konkretnej osoby rozwinęła się depresja, jednak ostateczna diagnoza zawsze należy do lekarza psychiatry.

Niepokojące zachowania

Na podstawie dotychczasowych spostrzeżeń szkolnych psychospołeczne skutki pandemii Covid-19 charakteryzują się szeregiem zaburzeń występujących u uczniów spowodowanych długotrwałą izolacją, brakiem kontaktu z rówieśnikami oraz brakiem kształtowania umiejętności społecznych, jak również występowaniem objawów nadmiernego używania czy uzależnienia od komputera, gier komputerowych i internetu. Głównym powodem obecnych zaburzeń jest izolacja społeczna, która miała miejsce, ale też odczuwany przez uczniów długotrwały strach i lęk przed zarażeniem, śmiercią bliskich, powikłaniami i kontaktem z innymi osobami, które mogły być zainfekowane. Obecna sytuacja związana z wojną u naszych bliskich sąsiadów na Ukrainie i obawa o bezpieczeństwo w naszym kraju jeszcze te problemy nasiliła. Dlatego dzieci i młodzież przejawiają częściej i bardziej wyraźnie ryzykowne zachowania, które mogą być objawem zaburzeń emocjonalno – społecznych, a które w rezultacie mogą prowadzić do depresji. Należy zatem zwrócić uwagę na: różnego rodzaju niedostosowania społeczne, niszczycielskie i agresywne zachowania, wycofanie i wyobcowanie, zaburzenia lękowe i nastroju, zachowania antyspołeczne i/lub buntownicze, uzależnienie od gier komputerowych, nieśmiałość, trudności ze skupieniem uwagi, brak motywacji do nauki, opuszczanie lekcji, niechęć do stosowania norm społecznych i zasad w grupie charakteryzujące się m.in. zmiennością nastroju milczeniem lub wybuchem złości, kłóceniem się, stałym obwinianiem innych, gniewnym i niechętnym odnoszeniem się do innych, złośliwością, używaniem niecenzuralnego języka, przeciwstawianiem się prośbom nauczycieli, niechęcią do współpracy i oporem wobec autorytetów oraz buntem mającym charakter prowokacyjny.

Objawy depresji

Depresja jest chorobą złożoną i trudną do zdiagnozowania. Do typowych objawów depresji u dzieci i młodzieży należy zaliczyć zwłaszcza:

• smutek, przygnębienie, płaczliwość,
• dominująca drażliwość, łatwe popadanie w złość i rozpacz, demonstrowanie swojej wrogości wobec otoczenia, zachowywanie się w sposób odpychający, zniechęcający o nawiązywania kontaktu, co stanowi najbardziej wyraźną różnicę w przejawach depresji między dziećmi a osobami dorosłymi,
• zobojętnienie, apatia, zmniejszenie lub utrata przeżywania radości,
• poczucie znudzenia, zniechęcenia, ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej sprawiały radość, a także niechęć do podejmowania codziennych obowiązków np. porannego wstawania, chodzenia do szkoły, wychodzenia ze swojego pokoju, zaniedbywanie higieny osobistej,
• wycofanie się z kontaktów społecznych z dorosłymi i rówieśnikami,
• nadmierne reakcje na uwagi i krytykę, reagowanie rozpaczą i złością nawet gdy uwagi dotyczą błahych kwestii i są zwracane bardzo delikatnie,
• depresyjne myślenie i nadmiernie pesymistyczna ocena rzeczywistości i własnych możliwości (“wszystko jest bez sensu”, “nic mi się nie udaje”, “i tak będzie gorzej”),
• niska samoocena, poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym,
• obwinianie się za zdarzenia, na które dziecko nie ma wpływu np. kłótnie rodziców,
• uczucie niepokoju i wewnętrznego napięcia,
• podejmowanie impulsywnych i nieprzemyślanych działań, twierdzenie że dziecku nie zależy na niczym, również swoim zdrowiu i bezpieczeństwie,
• działania autoagresywne i autodestrukcyjne np. bawienie się zapalniczką, ranienie skóry ostrymi przedmiotami, drapanie, gryzienie się itp.,
• myśli rezygnacyjne (“życie nie ma sensu”, “po co w ogóle żyję”) fantazjowanie o własnej śmierci (“co by było, gdybym umarł”, “innym byłoby lepiej beze mnie”),
• myśli samobójcze (fantazje o własnej śmierci), tendencje samobójcze (planowanie i przygotowywanie samobójstwa) i w końcu próby samobójcze (podejmowanie celowych, konkretnych działań w celu odebrania sobie życia),
• inne, mniej charakterystyczne dla depresji objawy jak spadek koncentracji uwagi i trudności z zapamiętywaniem, pobudzenie psychoruchowe, podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze (np. grania na komputerze, czy oglądania TV), zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, a w efekcie masy ciała, problemy ze snem.

Jak reagować ?

Przede wszystkim wspierać dziecko w trudnych sytuacjach, zacząć od obserwacji dziecka, rozmowy dotyczącej zmian w zachowaniu.  W dalszej kolejności niezbędne okazuje się uzyskanie pomocy specjalisty, który pomoże rodzicowi podjąć dalsze kroki w powrocie dziecka do zdrowia.

Bibliografia:

• Becker, K.,  Wspieranie dzieci i młodzieży w trakcie pandemii COVID-19-Wspieranie dzieci i młodzieży, 2020.
• Bedla, M., Przyczyny i skutki depresji wśród młodzieży, 2016.
• Kolendo, N., Wronka, H., Depresja wśród dzieci i młodzieży–przebieg, leczenie oraz wpływ na system rodzinny, w: „Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio”, 45(1), 2021, 158-166.
• Starkowska A.,  Rachuta P., Hewiak E., Depresja bez tajemnic Kompendium wiedzy.
• Miernik-Jaeschke M., Namysłowska I., Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna 2016.
• https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/psychiatria/81302,zaburzenia-depresyjne-u-dzieci-i mlodziezy.

Opracowanie: dr Renata Matusiak (pedagog w PPP w Tarnobrzegu), dr Ewa Kopeć (nauczyciel wspomagający, pedagog specjalny w PSP im. Kardynała Adama Kozłowieckiego w Hucie Komorowskiej).