Akt samobójczy jest ostatecznością, a zanim do niego dojdzie młody człowiek wysyła sygnały otoczeniu. Jednak w  dzisiejszym świecie rodzice, którzy na nic nie mają czasu, zaczynają rekompensować dzieciom brak kontaktu emocjonalnego czy fizycznego drogimi prezentami. Od dzieci wymaga się coraz więcej, a jednocześnie pozostawia je samym sobie, nie dając wsparcia czy pomocy.

K. Wasilewska -Ostrowska

Polska jest druga pod względem liczby samobójstw dzieci i młodzieży w Europie. Badania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę przeprowadzone w 2018 roku pokazały, że co szósty nastolatek przynajmniej raz w życiu się okaleczał, 7 procent badanych osób próbowało popełnić samobójstwo. Rzeczywisty wpływ zagrożenia Covid-19 na liczbę prób samobójczych u dzieci i młodzieży, a także liczbę samobójstw będzie znany po ustaniu pandemii. Już teraz specjaliści podkreślają, że zwiększyła się liczba osób młodych potrzebujących pomocy związanej z zaburzeniami zachowania, stanami depresyjnymi, czy korzystających z telefonu zaufania dla młodzieży.

 Sytuacji nie pomaga izolacja spowodowana zdalnym nauczaniem. Adolescenci okresowo utracili możliwość bezpośredniego kontaktu z rówieśnikami i środowiskiem szkolnym co często stanowiło czynnik chroniący w sytuacjach trudnych dla dziecka. Zachowania, które mogą świadczyć o myślach samobójczych dziecka i powinny wzbudzić niepokój rodzica, opiekuna to: zwiększenie poczucie lęku u dziecka, wycofanie dziecka do środku (izolacja społeczna), obniżenie nastroju (możliwe stany depresyjne), brak kontaktu emocjonalnego (rozdrażnienie, skupienie na jednej czynności, niechęć do rozmowy), samouszkodzenia.

Dziecko pozostawione samo sobie ulega pogłębiającemu się kryzysowi, nie potrafi sobie poradzić z problemami, które często z perspektywy osób dorosłych wydają się błahostkami i są bagatelizowane. W sytuacji kiedy dziecko ma wsparcie rodziców, bliskich osób, które wyrażają zainteresowanie jego sytuacją, starają się  z nim spędzać czas ryzyko wstąpienia myśli samobójczych u dziecka zmniejsza się.

Moment w którym dziecko decyduje się na rozmowę o swoich myślach, trudnych sytuacjach jakich doświadcza zawsze jest wyrazem szukania pomocy, nierzadko też zaufania wobec rozmówcy. Każda rozmowa będzie przebiegać w inny sposób, dlatego nie ma uniwersalnego scenariusza jak rozmawiać  z dzieckiem o jego myślach czy zamiarach samobójczych. Poniżej przedstawiono kilka rad dotyczących takich sytuacji.

Rady dla nauczycieli dotyczące rozmowy o myślach, planach i wcześniejszych próbach samobójczych dziecka.:

• Zachowaj spokój. Nie panikuj. Mowa ciała, zachowanie stwarzają poczucie bezpiecznej rozmowy u ucznia, któremu w tym momencie potrzebny jest opanowany dorosły.
• Traktuj ucznia i jego komunikat o zamiarach samobójczych poważnie. Osoby mówiące o samobójstwie naprawdę mogą je popełnić.
• Nie odsyłaj ucznia. W tym momencie swój czas i obecność to najlepsze co możesz mu dać. Odsyłanie do innych osób, kiedy to właśnie Ciebie wybrał jako osobę godną zaufania może być potraktowane przez niego jako oznaka lekceważenia, odrzucenia. Jeśli już znasz problem - może rozmowa z dwoma zamiast jednym nauczycielem? Zawsze możesz skorzystać z pomocy osób lepiej przygotowanych do prowadzenia rozmów dotyczących samobójczych myśli dziecka np. członków szkolnego zespołu ds. interwencji kryzysowej. W szkole posiadającej wspomniany zespół, o czym cała społeczność jest dobrze poinformowana, włączenie do interwencji drugiej osoby będzie potraktowane przez ucznia jako coś naturalnego i oczywistego*.
• Nie zostawiaj ucznia ani na chwilę samego. Poczekaj z nim, aż do przyjazdu rodziców, opiekunów.
• Nie obiecuj absolutnej dyskrecji. Obowiązkiem nauczyciela jest poinformowanie rodziców, opiekunów i innych osób, które udzielą dziecku pomocy o zaistniałej sytuacji. Nie obiecuj czegoś czego nie możesz spełnić (zarówno od strony etycznej, prawnej jak i w celu skutecznego udzielenia pomoc dziecku).
• Zapewnij możliwie najlepsze warunki rozmowy. Pomieszczenie pozwalające na spokojną rozmowę.
• Nie prowokuj ucznia podając w wątpliwość jego zamiary.
• Respektuj uczucia ucznia, który ma prawo do trudnych emocji, nie bagatelizuj jego uczuć.
• Uważnie słuchaj. Stosuj zasady uważnego słuchania: prosty język, kontakt wzrokowy.
• Nie próbuj „na siłę” poprawiać nastroju ucznia.
• Bądź empatyczna/y.
• Bądź cierpliwa/y.
• Ujawnij swoje odczucia wywołane rozmową. Ważne, aby uczeń poczuł, że nie jest Ci obojętny, że masz zdanie na temat tego co Ci powiedział, skoncentruj się na sytuacji ucznia.
• Nie oceniaj jego uczuć, nie porównuj do innych osób, ani do własnych przeżyć.
• Nie próbuj prowadzić dyskusji. Natychmiastowe przekonywane ucznia do zaprzestania działań zmierzających ku samobójstwu poprzez liczne argumenty, budzenie poczucia winy, gwałtowny sprzeciw wobec jego decyzji nie przyniesie efektu.
• Wypowiadaj się w sposób bezpośredni i otwarty.
• Nie bój się ciszy. Cisza może budować kontakt i pozwala na refleksję w czasie rozmowy.
• Przedstaw swoje najbliższe zamiary. Uczeń musi posiadać wiedzę o tym co planujesz zrobić w jego sprawie, gdzie szukać pomocy czy kogo powiadomić, aby nie czuł się zdradzony i oszukany. Patrz: punkt 5, 19. Porozmawiaj z uczniem na temat tego jaki masz najbliższy plan, aby wyjść z sytuacji kryzysowej dla niego. Weź pod uwagę obawy ucznia w kontekście swoich działań i staraj się go chronić.
• Bądź uczciwa/y. Nie obiecuj czegoś czego nie możesz zrealizować.
• Nie stosuj konfrontacji. Przyczyny myśli samobójczych mogą być związane z przemocą rówieśniczą, w rodzinie, dotyczyć konfliktów itp. Konfrontacja ofiary i sprawcy będzie stanowić dodatkowe traumatyczne odczucie w tej i tak ciężkiej sytuacji. Dodatkowo konfrontacja może się przyczynić do jeszcze większego konfliktu na linii sprawca-ofiara, a nawet osoby postronne i przyśpieszyć próbę samobójczą.
• Jeśli nie jesteś psychoterapeutą/ specjalistą z uprawnieniami nie próbuj prowadzić psychoterapii. Możesz jeszcze bardziej zaszkodzić. Celem rozmowy jest stworzenie u dziecka poczucia bezpieczeństwa, rozwinięcie kontaktu, wzbudzenie nadziei, a nie działania z zakresu terapii.

Powyższe zasady nie są sztywnymi radami jak rozmawiać z uczniem.  Mogą stanowić wskazówki, gdyż każdy uczeń stanowi indywidualny przypadek, a więc i sposoby podejścia do niego powinny być „szyte na miarę” jego potrzeb i całej sytuacji.

Opracowała: dr Renata Matusiak (pedagog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tarnobrzegu, adiunkt UO).
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Wykorzystano (cytaty, tekst):

*J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży, Wyd. III, ORE- Warszawa 2012.

Koronawirus. Samobójstwa wśród dzieci i młodzieży. Problem w czasie pandemii COVID-19 może narastać, https://www.youtube.com/watch?v=Lu9K7c5m7os , (dostęp 15.12.20).

Przemoc wobec dzieci. Telefon zaufania dzwoni częściej, https://www.dw.com/pl/przemoc-wobec-dzieci-telefon-zaufania-dzwoni-cz%C4%99%C5%9Bciej/a-53394736,

(dostęp 15.12.20).

K. Wasilewska -Ostrowska, Profilaktyka zachowań suicydalnych wśród młodzieży, [w:] „Dziecko krzywdzone. Badania, teoria, profilaktyka”, vol 14, no 3 (2015).